1 Inleiding

Begin 2020 is de Europese Centrale Bank (ECB) een evaluatie van haar monetairbeleidsstrategie gestart. Het monetair beleid van de ECB is 17 jaar geleden geformuleerd en er hebben zich sindsdien wereldwijd allerlei trends en ontwikkelingen voorgedaan. Doel van deze evaluatie is ervoor te zorgen dat het beleid doelmatig blijft. Gezien de rol van het monetair beleid in de huidige wereld is de kernvraag bij de evaluatie hoe de ECB ook in de toekomst het best haar mandaat, het handhaven van stabiele prijzen voor de inwoners van het eurogebied, kan vervullen. Inzicht in de verwachtingen, overtuigingen, mate van vertrouwen, onzekerheden, hoop en zorgen van individuele huishoudens en bedrijven is essentieel voor effectief monetair beleid. De ECB heeft de Europeanen daarom opgeroepen om met de ECB en de nationale centrale banken (NCB’s) van het eurogebied in gesprek te gaan over prijsstabiliteit, economische kwesties, mondiale uitdagingen en communicatie van de centrale banken. Om zo veel mogelijk mensen aan het woord te laten komen, begon de evaluatie met een luister- en reflectieronde. Dat luisteren had een tweeledig doel: de analyse verbreden en verrijken met uiteenlopende gezichtspunten en op een gestructureerde manier in discussie gaan met het publiek. Dit tussentijdse verslag bevat een samenvatting van hetgeen het Europese publiek in de luisterfase via verschillende kanalen heeft ingebracht en is gebaseerd op: 1) een speciale sessie voor organisaties uit het Europees maatschappelijk middenveld in oktober 2020 (‘De ECB luistert’); 2) een webenquête voor het grote publiek die van februari tot oktober 2020 liep (via het webportaal ‘De ECB-luistert’); 3) sessies op nationaal niveau die tussen oktober en december 2020 door de NCB's zijn georganiseerd (luistersessies van de NCB's).^[1] Daarbij moet worden aangetekend dat de bevindingen kwalitatief van aard zijn en dus niet per se representatief.

2 Belangrijkste bevindingen

2.1 Context

Voor de luistersessies is mensen naar hun mening gevraagd en zijn discussies gevoerd over vier hoofdthema’s: prijsstabiliteit, economische kwesties, mondiale uitdagingen en de communicatie vanuit de centrale banken. De deelnemers beantwoordden vragen en gaven aan wat zij, tegen de achtergrond van bredere sociaalpolitieke problemen, van een centrale bank verwachten. Systeemkwesties die het werk van een centrale bank beïnvloeden, zoals de langetermijneffecten van de coronapandemie op de economie, de gevolgen van de digitalisering voor de werkgelegenheid, de kosten van de klimaatverandering en mogelijke financiële en economische crises in de toekomst werden in alle fora veelvuldig genoemd.

2.2 De ideeën die leven over prijsstabiliteit, inflatie en deflatie

Veel mensen zijn van mening dat een verandering in het algemeen prijspeil negatief uitwerkt in hun dagelijks leven, met als typische voorbeelden de dalende koopkracht en het minder waard worden van spaartegoeden. Hoewel hogere inflatie niet de belangrijkste reden tot zorg is, heerst toch algemeen het idee dat de prijzen onevenredig zijn gestegen. Dit idee wordt mede gevoed door hun indruk dat de kosten zijn gestegen, met name de huur en de hypotheek, en dat ook de boodschappen duurder zijn geworden. Uit de luistersessies blijkt dat de woonlasten van grote invloed zijn op de inflatieperceptie. Veel mensen nemen de gelegenheid te baat om er bij de ECB op aan te dringen de huisvestingskosten (ook de hypotheek) zwaarder te laten meetellen in de inflatieberekening. Anderen waarschuwen echter tegen het opnemen van activa, zoals vastgoed, in het mandje van goederen en diensten.

In dit verband worden er hier en daar ook vraagtekens geplaatst bij het doel van de ECB om de inflatie op middellange termijn ‘onder, maar dicht bij 2%’ te houden. Men vraagt zich af of de ECB haar inflatiedoel voor de euro niet eerder richting 0% zou moeten verlagen om de koopkracht van de munt in de toekomst te behouden. Dat de inflatie hardnekkig onder het doel blijft, is voor deze respondenten een teken dat het monetair beleid tekortschiet. Er is ook kritiek op de aanhoudend lage rentetarieven, die door sommige mensen verantwoordelijk worden gehouden voor overmatig lenen door overheden en onhoudbare schuldenniveaus. Die kritiek hangt samen met bezorgdheid over het teruglopende rendement op spaargeld als gevolg van het monetaire beleid.

Er zijn echter ook mensen die de door de ECB gehanteerde definitie van prijsstabiliteit en de daarmee samenhangende monetairbeleidsmaatregelen onderschrijven. Zij wijzen op diverse andere factoren die gevolgen hebben voor de effectiviteit van het monetair beleid en roepen de verantwoordelijken voor andere beleidsterreinen op het monetair beleid te ondersteunen.

2.3 De economische situatie en de effecten van mondiale ontwikkelingen

Het idee dat de economische situatie in de afgelopen tien jaar over het algemeen is verslechterd, wordt breed gedeeld. De kwetsbaarheid van ons economisch model, de groeiende mondiale uitdagingen en de toegenomen onzekerheid worden als belangrijkste oorzaken aangewezen. Deelnemers maken zich al evenzeer zorgen over de toekomst en zien de vooruitzichten voor hun eigen welzijn en dat van de samenleving tamelijk somber in.

Dat pessimisme zou mede te maken kunnen hebben met de context waarin de luistersessies werden gehouden, want de economische gevolgen van de coronapandemie voor de lange termijn behoren tot de meest genoemde punten van zorg. Zo is men bang voor teruglopende economische groei, een grotere staatsschuld, afnemende vraag, stijgende werkloosheid en onzeker werk. Jongeren maken zich vooral zorgen over verslechterende arbeidsomstandigheden en minder kans op passend werk, en zijn bovendien bang voor naderende financiële en economische crises. Tegen deze achtergrond is er veel steun voor de maatregelen van de ECB om de Europese economie gedurende de pandemie te ondersteunen; men benadrukt het belang ervan en de noodzaak ze tijdens het herstel te laten voortduren.

Ook de verwachting dat lonen en pensioenen in de toekomst verder zullen verslechteren, is reden tot zorg, omdat men de indruk heeft dat deze vormen van inkomen geen gelijke tred houden met de prijsstijgingen, met verlies van koopkracht tot gevolg. Deelnemers geven aan bang te zijn zich in de toekomst minder te kunnen veroorloven. Anderen spreken hun bezorgdheid uit dat de ECB door grootschalige aankoop van activa zeepbellen op de activamarkten creëert.

Ook de effecten van klimaatverandering op de economie is voor veel mensen een punt van zorg. Respondenten zeggen de gevolgen van de klimaatverandering al in hun dagelijks leven te ervaren en te verwachten dat de kosten van milieubescherming nog verder zullen oplopen. Men voorziet kostenstijgingen, bijvoorbeeld voor de transitie naar groenere economische modellen en het behoud van de leefomgeving zelf, doordat de klimaatverandering steeds meer impact op de economie en de financiële sector krijgt.

Sommigen wijzen op de onzekere economische effecten van de digitalisering en vragen zich af of de Europese Unie wel voldoende is toegerust voor de digitale economie. Tot de dringende kwesties die worden genoemd behoren de regulering van kunstmatige intelligentie, investering in technologie, verdeling van de economische opbrengsten van de technologische vooruitgang en de verstorende gevolgen van fintech voor de arbeidsmarkt.

2.4 De rol van de ECB bij de aanpak van dringende problemen

Er werd levendig gediscussieerd over de vraag of de ECB op grond van haar secundaire doel, ondersteuning van het algemene economische beleid in de Europese Unie^[2], een ruimer mandaat en meer beleidsruimte moet krijgen.

Ngo's, organisaties tegen klimaatverandering, consumentengroepen, jongerenvertegenwoordigers, denktanks en individuele burgers roepen de ECB op tot een betere aanpak van maatschappelijke en economische kwesties in brede zin, zoals de bevordering van economische groei en werkgelegenheid, en milieubescherming. De concrete voorstellen verschillen nogal, afhankelijk van de voorstellingen die mensen hebben van de rol die een centrale bank zou moeten spelen: volgens sommigen moet de ECB de economische cohesie binnen het eurogebied vergroten; anderen willen dat de ECB het principe van marktneutraliteit opgeeft en de Europese Green Deal ondersteunt door alleen nog groene activa op te kopen; weer anderen willen dat de ECB overweegt om haar beleid direct, dus zonder tussenkomst van banken en financiële instellingen, aan de burgers ten goede te laten komen.

Maar niet iedereen is er voorstander van de taken en het instrumentarium van de ECB verder uit te breiden. Er is nogal wat kritiek op de buitengewone monetairbeleidsmaatregelen die sinds de financiële crisis van 2008 zijn genomen, en volgens sommigen is de ECB daarmee haar mandaat te buiten gegaan. In dit verband waarschuwen ook veel mensen tegen meer verantwoordelijkheden voor de ECB.

Anderen betwijfelen sowieso of de beleidsbeslissingen van de ECB effectief en passend zijn. Volgens hen brengt de onafhankelijkheid van de centrale bank ook de verplichting met zich mee zich te beperken tot een eng gedefinieerd mandaat van prijsstabiliteit en zich niet in te laten met kwesties die men tot het domein van andere beleidsmakers vindt horen.

2.5 Communicatie door centrale banken

Uit deze luistersessies blijkt opnieuw dat centrale banken beter moeten uitleggen wat ze doen en in hun communicatie met het publiek begrijpelijke taal en aansprekende voorbeelden moeten gebruiken.

Veel mensen zeggen rechtuit dat ze geen idee hebben wat een centrale bank doet, anderen geven blijk van nogal wat misvattingen. Zo stellen ze voor dat de ECB maatregelen neemt op terreinen die buiten haar bevoegdheid vallen, zoals de harmonisatie van belastingen binnen de Europese Unie of de bestrijding van corruptie op nationaal niveau. Bovendien heeft men het idee dat begrippen uit het monetair beleid, zoals prijsstabiliteit, inflatie, rentetarieven en de aankoop van activa, ver van het dagelijks leven staan. Mensen duidelijk maken welke invloed deze zaken op hun welzijn hebben, moet een kernpunt van de communicatie van centrale banken zijn. Daaronder valt ook dat ingewikkeld taalgebruik vol jargon plaats maakt voor gewone, toegankelijke taal.

Deelnemers geven veel verschillende redenen voor hun onwetendheid, waaronder het eigen veronderstelde gebrek aan financiële kennis. Suggesties voor verbetering zijn bijvoorbeeld om monetairbeleidsonderwerpen minder ingewikkeld te maken met behulp van social media en regelmatig bijeenkomsten te organiseren met verschillende partijen. In dezelfde trant is het voorstel om aansluitend op de persconferentie door middel van een video uit te leggen welke gevolgen de genomen monetairbeleidsbesluiten hebben voor het publiek.

Over het ECB-kader voor verantwoording en transparantie vinden sommigen dat meer gedetailleerde verslaggeving van de vergaderingen van de Raad van Bestuur de besluitvorming zou verduidelijken. Anderen stellen voor meer informatie te verstrekken over de agenda's van de directieleden, bijvoorbeeld door aan te geven hoeveel tijd ze doorbrengen met vertegenwoordigers van de financiële sector en van andere sectoren.

Er wordt echter ook gewaarschuwd voor het idee dat meer altijd beter zou zijn en gewezen op de stortvloed aan informatie die de centrale banken nu al produceren. Deze respondenten stellen juist voor dat de ECB bepaalde vormen van communicatie vermindert (zoals toespraken van directieleden) en zich concentreert op enkele kernthema’s die dan consequent via alle kanalen moeten worden gecommuniceerd. Anderen benadrukken de rol van de media bij de vertaling van complexe monetairbeleidsbegrippen en roepen op om de banden met journalisten aan te halen.

2.6 Feedback en vervolg

De luistersessies bieden niet alleen input voor de evaluatie van de strategie, maar ook een gelegenheid om met het publiek in gesprek te gaan. Die insteek kan op veel waardering rekenen. Deelnemers zijn blij dat ze de kans krijgen om hun mening en hun zorgen vrijelijk en in hun eigen taal te uiten tegenover beleidsmakers van de ECB. Daarnaast wordt de mogelijkheid om buiten de gebruikelijke discussies van deskundigen om, ook andere maatschappelijke onderwerpen te bespreken, zoals cultuur, onderwijs, gezinnen en werkgelegenheid, als positief ervaren en verder aangemoedigd.

Het is duidelijk dat het publiek verwacht dat dit het begin is van een dialoog en geen eenmalige consultatie. Er is ook grote publieke belangstelling voor verdere informatie over de manieren waarop de verschillende onderdelen van de luistercampagne in de strategische evaluatie worden meegenomen en de resultaten daarvan.

3 Conclusie

Dit luisteren naar het publiek heeft een groot scala van inzichten opgeleverd over onderwerpen die van belang zijn voor de strategische evaluatie. Tot de meest besproken onderwerpen behoren huisvestingskosten, onzeker werk, ongelijkheid en de effecten van klimaatverandering. Door het oor te luisteren te leggen, zorgt het Eurosysteem ook voor meer contact met het publiek, en worden nieuwe publieksgroepen bereikt en nieuwe relaties aangegaan die de basis zullen vormen voor toekomstige luister- en publieksbetrokkenheidscampagnes. Het is duidelijk dat de deelnemers verwachten dat de ECB na de strategische evaluatie in gesprek blijft met het publiek en maatschappelijke organisaties, en dat zij gehoor geeft aan de oproep om het monetair beleid duidelijk toe te lichten, in gewone taal en met aansprekende voorbeelden.

Bijlage
Samenvattingen van de verslagen van ‘De ECB luistert’ (het portaal en het evenement) en de door de NCB’s georganiseerde luistersessies

Samenvatting portaal ‘De ECB luistert’

De ECB heeft geluisterd naar de ideeën en meningen die het publiek tussen februari en oktober 2020 via een online vragenlijst kon insturen. De ongeveer 4.000 respondenten hebben vragen beantwoord over vier onderwerpen die verband houden met de evaluatie van de monetairbeleidsstrategie: 1) prijsstabiliteit, 2) economische kwesties, 3) mondiale uitdagingen, en 4) communicatie vanuit de centrale banken.

1. Een zeer grote meerderheid zegt te verwachten dat hogere prijzen negatieve gevolgen voor diverse aspecten van hun leven zouden hebben. Men associeert prijsverhogingen vooral met teruglopende koopkracht en met de gepercipieerde stagnatie van lonen en pensioenen. Hogere prijzen zouden vooral doorwerken in de kosten, bijvoorbeeld van de huur of koop van een woning of van de dagelijkse boodschappen. Dit sloot aan bij de veelgemaakte opmerking dat hogere prijzen leiden tot hogere woonlasten en minder mogelijkheden om te sparen.
2. Het gevoel dat de eigen economische situatie de afgelopen tien jaar is verslechterd, leeft sterk onder de respondenten. Men maakt zich grote zorgen over de toekomst wat betreft de economie in het algemeen, ongelijkheid, en met name werkloosheid en precarisering. De negatieve gevolgen van de klimaatverandering voor de economie worden vaak als belangrijk punt genoemd.
3. Over de vraag of de ECB bij haar monetairbeleidsbesluiten ook andere overwegingen moet laten meetellen, lopen de meningen sterk uiteen. Veel respondenten zijn van mening dat de ECB een prominentere rol moet spelen bij de bevordering van economische groei en werkgelegenheid, en bij de aanpak van ongelijkheid en klimaatverandering. Een vrij grote minderheid is daarentegen van mening dat de ECB zich moet houden aan een eng geformuleerd prijsstabiliteitsmandaat en zich niet moet mengen in zaken die men onder andere beleidsterreinen vindt vallen.
4. Hoewel een aanzienlijk deel van de respondenten het idee heeft goed geïnformeerd te zijn over de ECB, hebben velen toch ook het idee onvoldoende te weten over de taken en het beleid van de ECB. Als redenen daarvoor worden genoemd: het ingewikkelde taalgebruik van centrale banken en het veelvuldig gebruik van economisch jargon, maar ook dat de ECB weinig toenadering tot het publiek zoekt. Suggesties voor verbetering zijn onder andere dat de ECB duidelijker uitlegt, in gewone taal en met aansprekende voorbeelden, waarom prijsstabiliteit van belang is en waarom ze bepaalde monetairbeleidsbeslissingen neemt. Andere respondenten roepen op tot transparantere communicatie.

Het volledige verslag vindt u hier

Samenvatting evenement ‘De ECB luistert’

Het evenement ‘De ECB luistert’ met maatschappelijke organisaties op Europees niveau is op 21 oktober 2020 gehouden. De aanwezige maatschappelijke organisaties vertegenwoordigen groepen die zich inzetten voor het milieu, duurzaamheid, welzijn, het bedrijfsleven, religie, cultuur en openheid. Dit twee uur durende online evenement was in twee sessies verdeeld: een over monetair beleid en communicatie, de andere over mondiale uitdagingen.

De 22 vertegenwoordigers van de maatschappelijke organisaties gaven vanuit zeer uiteenlopende invalshoeken en ervaringen aan welke gevolgen de besluiten van de ECB hebben voor de maatschappelijke groepen die zij vertegenwoordigen. De discussie spitste zich toe op structurele hinderpalen in het sociaaleconomische systeem, een gebrek aan betaalbare huisvesting, de impact van de pandemie op de werkgelegenheid en de economische groei, en de gevaren van klimaatverandering voor de economie. Op een aantal punten liepen de meningen uiteen: sommige respondenten drongen er bij de ECB op aan haar primaire mandaat te verruimen, om haar marktneutraliteit op te geven en het EU-classificatiesysteem voor duurzame beleggingen te hanteren, terwijl anderen daar juist voor waarschuwden vanwege de mogelijke neveneffecten, zoals overmatige staatsschulden, gevaar voor de onafhankelijkheid van de centrale bank en ‘greenwashing’ in plaats van echte vergroening.

De deelnemers waren over het algemeen blij met deze kans om hun mening te kunnen geven en benadrukten dat het belangrijk is dat de ECB ook in de toekomst naar de Europese burgers blijft luisteren.

Het volledige verslag vindt u hier

Samenvatting luistersessies van de NCB's

In het gehele eurogebied organiseren NCB's luistersessies om in eigen land input voor de strategische evaluatie te verzamelen. Die sessies worden in principe georganiseerd door de president of gouverneur van de centrale bank in kwestie en zijn bedoeld voor nationale maatschappelijke organisaties, al kan de opzet, afhankelijk van de voorkeuren, van land tot land verschillen. Eind 2020 waren in twaalf landen al evenementen gehouden en het initiatief loopt nog tot eind maart 2021.

Het meest besproken onderwerp tot nu toe is hoe prijsstabiliteit gedefinieerd en gemeten moet worden, met name de samenstelling van het mandje goederen en diensten dat bij het meten wordt gebruikt. Ook worden er zorgen geuit over de economische effecten van de aanhoudend lage rente. De gevolgen van de in veel landen fors gestegen woonlasten komen ook ter sprake, net als de schommelende energieprijzen. Een ander belangrijk punt van zorg voor maatschappelijke organisaties in heel het eurogebied is de impact van de klimaatverandering en de manier waarop de ECB die in de strategische evaluatie moet meenemen. Er gaan ook stemmen op dat de ECB niet alleen met ecologische maar ook met economische en sociale duurzaamheid rekening moet houden, voor zover dat binnen haar mandaat past. Deze kwesties worden vaak in verband gebracht met de gevolgen van de pandemie en de activa-aankopen van de ECB.

Meer informatie over de nationale luistersessies vindt u in het overzicht op de pagina’s over de strategische evaluatie op de ECB-website.